NOT: Bu yazı dizisi, Prof. Dr. Yusuf Erbay’ın, Çağdaş Yerel Yönetimler Dergisi’nde, 2012 yılında yayınlanan (Cilt 21, Sayı 2, Nisan, ss: 25-47) “Türkiye’de Yerel Düzeye Aktarılan Bazı Yetkilerin Doğurduğu Çatışmalar. Örnek Olay: Yalova İl Planlama Süreci ve Plan Uygulamaları” adlı bilimsel makalesinden faydalanılarak hazırlanmıştır.
Yalova Çevre Düzeni planı hakkında açıklamalar yapmaya geçmeden önce, planlama hakkında çok kısa bilgiler vermekte fayda vardır. Sosyal programların bir parçası olarak planlama, daha iyi bir toplum yaşantısına ulaşma hedefine fiziksel temeller sağlamaktır. Bunun için; arazi kullanımında düzen ve denge kurulması, sınırlı arazi kullanımı için taleplerin uzlaştırılması ve daha iyi bir fiziksel çevre yaratılması gerekmektedir. (Demirel, 2011)
Planlama, ulaşılması öngörülen amaçları belirleyen, tarım, ulaşım, sanayi vb. kesimlerdeki artış ve gelişme ölçüsünü tespit eden ve uygulanması gerekli önlemleri önceden gösteren ekonomik, sosyal programın belli süreler için hazırlanması işi olarak da tanımlanabilir. (milliemlak.org, 2011)
Planlamanın amacı, topluma pahalıya mal olacak kayıpları planlı hareket ederek önlemektir. Planlamanın eylem alanı tüm ülke mekanıdır. Ülkenin tüm aktörleri, farklı disiplinler ve onların ilgi alanları, çözüm önerileri ve ortaya koydukları ürünler, biri diğerinden bağımsız olmayan değişkenlerdir ve aralarında doğrudan ya da dolaylı olarak etkileşim ve dolayısıyla bir hiyerarşi vardır. (Demirel, 2011)
Bugün ülkemizde, çok sayıda kurum ve kuruluş planlama yetkisi kullanmaktaysa da, bu alanda temel yasa 1985 tarihli ve 3194 sayılı İmar Kanunu’dur. Bu yasada ve ilgili yönetmeliklerinde, fiziki plan kademelenmesi ile bu planların yapım ve onaylanmasına ilişkin yetki ve yükümlülükler belirlenmiştir. (milliemlak.org, 2011)
Yasada, aşağıdaki kavramlar açıkça kullanılmamakla birlikte, planlar iki ana kademede tanımlanmıştır: Üst Ölçekli Planlar (Bölge Planı) ve Alt Ölçekli Planlar (İmar Planları). İmar planları da kendi içinde Nazım ve Uygulama imar planları olarak ikiye ayrılmaktadır.
Yasanın, 5. maddesinde yer alan bir başka plan türü ise Çevre Düzeni Planı’dır. Bu plan türü, gerek tanımında verilen içerik nedeniyle, gerekse ‘imar planları’ tanımı içinde yer almadığı için, yine üst ölçekli bir plan türü olarak görülmelidir. (milliemlak.org, 2011)
Bu çerçeveden yola çıkarak denebilir ki, Türkiye’de plan türleri kademeli olarak; kalkınma planı, bölge planı, çevre düzeni planı, nazım imar planı ve uygulama imar planı olarak sıralanabilir. (Demirel, 2011)
Bu kurumların planlama bütünlüğü, hiyerarşisi ve yetkilendirme mekanizmaları açısından birbiriyle ilişkileri sorunludur. Bu sorunların en önemlilerinden biri, çevre düzeni planlarının yapılması ve onaylanması konusundaki yetki sorunudur.
1985 tarihli ve 3194 sayılı İmar Kanunu’nun 5. maddesinde üst ölçekli plan olarak Ülke Planı’ndan söz edilmekte olup, bunlar hedef ve politikalar dizisi biçiminde DPT tarafından hazırlanan Kuramsal Kalkınma Planları metinleridir. Bölge Planları; kırsal ve kentsel alanları içeren, mekan boyutu olmayan ‘Ulusal Kalkınma Planı’ hedeflerini yerel planlara aktarma aracı olan fiziksel boyutlu politikalar demetidir. Bu plan kademesi 1960’lı yıllardan sonra DPT’nin kuruluşundan sonra gündeme gelmişse de ciddi bir ilgi görmemiştir. (Demirel,2011)
Mevzuatta belirtilen plan kademelenmesi açısından bakıldığında, bölge planlarını izleyen ikinci kademede Çevre Düzeni planları yer almaktadır. İmar Kanunu’nun 5. maddesine göre Çevre Düzeni Planı, ülke ve bölge plan kararlarına uygun olarak konut, sanayi, tarım, turizm, ulaşım gibi yerleşme ve arazi kullanılması kararlarını belirleyen plandır.
Ülkemizin sahip olduğu doğal kaynakların sürdürülebilir kalkınma ilkesi çerçevesinde kullanılabilmesini ve fiziksel mekana yansıtılabilmesini sağlayan en önemli araç, üst ölçekli fiziksel planlardan birisi olarak da kabul edilen Çevre Düzeni planlarıdır. Çevre Düzeni planları, çevreye duyarlı planlama olgusu esas alınarak hazırlanması gereken ve ekolojik dengeyi koruyan bir niteliğe sahiptir.
Çevre Düzeni planları, başta sürdürülebilir kalkınmayı sağlamak üzere, çarpık kentleşme ve sanayileşmeyi önlemek; ekolojik, ekonomik, kültürel, sosyal ve fiziki değerlerin bir bütün olarak ele alınmasını sağlamak; koruma-kullanma dengesini kurmak; stratejik kararlar ve genel arazi kullanım kararlarının alınması yolu ile çevre sorunlarını önlemek ve alt ölçekli planlara esas olacak kararların alınmasını sağlamak açısından önem arz etmektedir.
İlk kez, İmar Kanununda yer verilen Çevre Düzeni planlarının hazırlanması konusunda, Bayındırlık ve İskan Bakanlığı ile Çevre ve Orman Bakanlığı arasında uzun yıllar devam eden yetki karmaşası 2006 yılında çözümlenmeye çalışılmıştır. 26.04.2006 tarihli ve 5491 sayılı kanunun 6. maddesi ile 2872 sayılı Çevre Kanunu’nun 9. maddesi değiştirilerek çevre düzeni planı yapımı yetkisi Çevre ve Orman Bakanlığı’na verilmiştir. (milliemlak.org, 2011)
Bu arada, yerel yönetimlerin yetkilerini artırmaya yönelik olarak 2005 yılına yürürlüğe giren 5302 sayılı İl Özel İdaresi Kanunu ise yeni bir çevre düzeni planından söz etmektedir. Kanunun, İl Özel İdaresi’nin görev ve sorumluluklarının sayıldığı 6.maddesinde, idareler, ilin çevre düzeni plânını hazırlamakla görevlendirilmektedirler. Buna göre, il çevre düzeni plânı; Vali’nin koordinasyonunda, büyük şehirlerde büyük şehir belediyeleri, diğer illerde il belediyesi ve il özel idaresi ile birlikte yapılır. İl Çevre Düzeni Plânı, belediye meclisi ile il genel meclisi tarafından onaylanır.
2005 yılında çıkarılan 5302 sayılı İl Özel İdaresi Kanunu ile 5393 sayılı Belediye Kanunu’nda, yerel yönetim birimlerine il düzeyinde planlama yetkisi verilmesiyle Yalova 1/25000 Ölçekli Çevre Düzeni Planı’nın oluşturulması bir zorunluluk olmuştur.
Aslında, 27.12.2004 tarihli Valilik oluru ile Yalova Çevre Düzeni Planı Proje Danışma Kurulu ve Yalova Çevre Düzeni Planı Proje Teknik komitesi kurularak, İldeki planlama çalışmaları az önce sözü edilen kanunların çıkmasından önce başlatılmıştır. Yalova Çevre Düzeni Planı’nın oluşturulması ve yürürlüğe konulması, Yalova İli Stratejik Planı’nın Ekonomik Sektörler bölümündeki ‘Stratejik Hedefler’ içinde de yer almıştır. (Yalova İl Özel İdaresi, 2006: 21)
Plan, İl Stratejik Planı’nı gerçekleştirmiş olan Yalova Konseyi’ni oluşturan kamu kurum ve kuruluşları, meslek kuruluşları, sivil toplum örgütleri ve özellikle il ve ilçe belediyelerinin görüş, eleştiri ve önerileri doğrultusunda iki yılı aşkın bir süre boyunca yapılan toplantılar ve çalışmalar sonucunda, mümkün olan en üst düzeyde katılımcı bir yöntemle şekillenmiştir. Çalışmalar sonucunda İl Genel Meclisi’nde ve Yalova Belediye Meclisi’nde 08.06.2007 tarihli kararlarla eş zamanlı olarak kabul edilip yürürlüğe girmiştir. (Yalova İl Özel İdaresi, 2007: IV)
5302 sayılı İl Özel İdaresi Kanunu’nun 70. maddesi ve 5393 sayılı Belediye Kanunu’nun 84. maddesinde, il özel idarelerinin ve belediyelerin görev ve yetki alanlarıyla ilgili olarak 3194 sayılı İmar Kanunu’na aykırılık bulunması halinde, sözü edilen kanunların geçerli olacağı belirtilmektedir. Bu nedenle, 5302 ve 5393 sayılı bu kanunlara dayanılarak yapılan Yalova 1/25000 Ölçekli Çevre Düzeni Planı, alt ölçekli plan yapan tüm kurum ve kuruluşlar için bağlayıcı niteliktedir.
Yalova 1/25000 Ölçekli Çevre Düzeni Planı; Çevre Düzeni Planı, Plan Uygulama Hükümleri ve Plan Açıklama Raporu gibi üç parçadan oluşmaktadır ve her biri diğerinin tamamlayıcısıdır. Planlama alanı Yalova ili sınırlarının tamamını kapsamakta; planlama sınırları içine Yalova ilinde yer alan toplam 6 ilçe ve 15 belediye ile bunlara bağlı köyler girmektedir.
Yalova ilinin, mevcut olanak, potansiyel ve kaynaklarının tespiti, gerek sosyo-ekonomik yapı deseninin, gerekse mekansal arazi kullanım durumunun bir bütün içinde incelenerek, yapılan araştırma-analiz-değerlendirme çalışmalarının ışığında, 2025 yılı hedef alınarak ve il sınırlarının tamamını kapsayacak şekilde Yalova ilinin ülkesel ve bölgesel konumu ile önemi göz önünde bulundurularak hazırlanan 1/25.000 ölçekli Yalova İl Çevre Düzeni Planı’nın, temel amaç ve hedeflerinin bazıları şunlardır:
Stratejik Plan ve Çevre Düzeni Planı yapıldıktan sonra, bu planların hayata geçirilebilmesi için çeşitli çalışmalar gerçekleştirilmiştir. Kamu yöneticilerinin görevleri içinde yer alan bu çalışmaların, projelere dönüştürülerek uygulanması, yönetimin planlamaya ve bilimsel yöntemlere dayandırılması ilkesine uygun bir tercihtir. Yalova’da gerçekleştirilen planlama sürecinin tamamlayıcı parçaları olan bu projelerden ilki ‘Yeşil-Mavi Yol’, ikincisi ‘Model Orman’ projeleridir.
Proje, Yalova’nın sahip olduğu kültürel ve doğal değerlerin ortaya çıkarılarak ekonomik değer yaratılmasını sağlamak suretiyle, başta turizm sektörü olmak üzere ilgili diğer sektörlerdeki istihdama ve ekonomik büyümeye katkıda bulunmayı hedefleyen, sürdürülebilir bir bölgesel kalkınma projesidir. Proje, aynı zamanda, çevre ile kalkınma arasındaki ilişkiyi çevre lehine yeniden kurgulamayı hedeflemektedir.
Yerel halkın, yaşadığı yörenin doğal ve kültürel değerleri sayesinde ekonomik gelir elde etmesini ve dolayısıyla doğal hayatın korunmasında etkili bir denetim sisteminin parçası olmasını sağlamak; sahip olunan biyolojik çeşitliliği korumak; turizmin ve turizme uyumlu diğer sektörlerin gelişimini kolaylaştırmak projenin diğer hedefleri içinde sayılabilir
Tam ismi ‘Yeşil-Mavi Turizm Seyir Yolu, Alternatif Turizm ve Organik Tarıma Dayalı Bölgesel Kalkınma Projesi’ olarak belirlenen kapsamlı çalışma, bir dizi alt uygulama projesinden oluşan bütünleşik bir proje niteliği taşımaktadır. (yesilmaviyol.com/, 2011)
1990’lı yılların başında Kanada hükümeti tarafından geliştirilen Model Orman kavramı, ormanların sürdürülebilirliğini, içinde yaşayan insanların sosyal, ekonomik ve kültürel yönden gelişimleri ile bağdaştırmayı, uzlaştırmayı hedefleyen bir kavramdır.
1992 Rio toplantıları esnasında, ilgili diğer ülkeler sürdürülebilir orman yönetimini hedefleyen bu yenilikçi yaklaşıma ortak olmaya ve uluslararası bir ağ oluşturmaya davet edilmiştir. Günümüzde Kanada dışında Model Orman Ağı çerçevesinde yapılan çalışmaların uygulandığı alanlar 20 ülke içinde 50 bölgeyi aşmıştır. (imfn.net, 2011)
Yeterli büyüklükte bir alan (peyzaj), Gönüllü Ortaklık ve Sürdürülebilirlik ilkelerini üç ana dayanağı olarak belirleyen Uluslararası Model Orman Ağı’na üye olabilmek için aranan temel nitelikler arasında; kapsamlı ve dinamik bir ortaklık potansiyeli; çeşitli orman kullanımlarını temsil edebilecek yeterli büyüklükte bir alan; ormanlık alanlarda sürdürülebilir bir yönetim; somut, katılımcı, temsil edilebilen bir yönetişim yapısı; ortakların ihtiyaçlarını ve değerleri yansıtan program çalışmaları; yerel düzeyden uluslararası düzeye bilgi paylaşımı; kapasite inşası ve ağ oluşturma yeteneği gibi özellikler sayılmaktadır. (imfn.net, 2011)
Katılımcı bir yaklaşımla Strateji ve Çevre Düzeni planlarını yaparak yürürlüğe koymuş ve bunlara dayalı olarak Yeşil-Mavi Yol gibi projeleri hayata geçirmiş olan Yalova ili, Model Orman Projesi için aranan ve yukarda sayılan temel niteliklere sahip bulunuyordu. Bu nedenle, 2008 yılında yapılan başvuruyla başlatılan çalışmalar iki yıl içinde sonuçlandırılabilmiş ve Yalova, ülkemizde bu ağa katılan ilk bölge olmuştur. (ogm.gov.tr, 2011) Bu tarihten sonra yapılan çalışmalarla sürdürülebilir ormancılık ilkesi doğrultusunda hayata geçirilen Model Orman Projesi, Yalova planlama sürecinin önemli bir uygulama alanı olarak değerlendirilmektedir.
YARIN: YETKİ ÇATIŞMASI
