Vikipedi, ‘primatların (iri beyinli, yüksek memelilerin) en yaygın türü’ olarak tanımlıyor insanı.
Bilim, insanı genel bir ifadeyle, en gelişmiş hayvan türü olarak nitelendiriyor.
Düşünürlerin bir kısmı, ‘peki hayvan ama nasıl bir hayvan?’ sorusuna cevap aramış.
İsmi kayda geçen ilk filozof olarak nitelendirebileceğimiz Thales, ‘insan araştıran hayvandır’ diyor. Çocuklar konuşmayı öğrendikten hemen sonra, çevrelerindeki her şeyi sormaya başlarlar, Thales’i doğrulamak ister gibi. Ancak bence tüm hayvanlar hatta belki de bitkiler sürekli bir araştırma içindeler. Biz kibrimizden bunu göremiyoruz, ya da görmek istemiyoruz. Yani Thales’in tanımı bence oldukça yetersiz…
Sokrates ‘sorgulayan hayvan’, Platon ‘toplumsal hayvan’, Aritoteles ‘düşünen hayvan’, Heraklitos ‘tartışan hayvan’, Konfüçyus ‘öğrenen hayvan’, Kant ‘eleştiren hayvan’, Descartes ‘konuşan hayvan’, Hegel ‘sistematik hayvan’, Camus ‘itiraz eden hayvan’, Bergson ‘araç yapan hayvan’, Marx ‘mücadeleci hayvan’, Fromm ise ‘seven hayvan’ olarak tanımlıyor…
Thales’in görüşüne yaptığım itirazın, bu tanımlamaların tümü için de geçerli olduğunu düşünüyorum. Hayvanların, böceklerin ve hatta bitkilerin bu eylemlerin tümünü şöyle ya da böyle gerçekleştirdiklerini düşünüyorum, dolayısıyla insan bu tanımların hiç birinde ‘yegane’ canlı sıfatını bence taşımıyor…
*****
Mert Bakırcı, ‘İnsan düşünebilen tek hayvan türü mü?’ başlıklı yazısında şunları söylüyor: ‘ İnsanlar; gezegenimiz üzerindeki en ileri düzeyde düşünebilen hayvan türüdür; ama düşünebilen tek hayvan türü değildir. Beyni olan her hayvan düşünebilir, planlayabilir, kararlar alabilir. Sadece insan bunu bir (veya birkaç) adım ötede yapar. Bunu şöyle düşünebilirsiniz: Her canlının kendine has üstünlükleri, evrimsel süreçte diğerlerinden öteye gidebilmiş özellikleri vardır. Tıpkı kartalın insandan çok daha üstün görüş ve uçuş yeteneği olması, çitanın karaların en hızlı koşucusu, balinaların gezegenin en büyük hayvanları olması gibi, insan da gezegenin en ileri düzeyde düşünebilen hayvanıdır. Nasıl ki çitanın karaların en hızlı koşan hayvanı olması, diğer hayvanların koşamadığı anlamına gelmiyorsa; insanların gezegendeki en ileri düzeyde düşünebilen hayvan türü olması, diğer hayvanların düşünemediği anlamına gelmez. Kaldı ki, yapılan tüm bilimsel araştırmalar, diğer hayvanların da; özellikle memeliler ve kuşların da çok ciddi düşünme, algılama, karar verme yetenekleri olduğunu göstermektedir. Cambridge Üniversitesi’nde yapılan 7 Temmuz 2012 tarihli toplantıda birçok farklı bilim camiasını temsilen etkinliğe katılan ve hayvan davranışları ile bilinci konusunda araştırma yapan uzmanlar, bilim camiasında artık aksi iddia edilmesi güç bir biçimde, diğer hayvanların da bilince sahip oldukları konusunda hemfikir olduklarını ilan ettiler…
*****
Listverse sitesinde yer alan, ‘Şaşırtıcı şekilde insan davranışlarına sahip hayvanlar’ başlıklı yazıda; Yunuslar, Maymunlar, Filler, Köpekler, Arılar, Karıncalar, Penguenler, Papağanlar, Ahtapotlar ve Kargaların nasıl insansı davranışlar sergiledikleri uzun uzun anlatılmakta. Yazıdan mesela ahtapotların şaka yapmayı sevdiklerini anlıyoruz: ‘Ahtapotların, görünüşe göre sadece zevk için nesnelere veya birbirlerine su fışkırtmak gibi eğlenceli aktivitelerde bulundukları gözlemlendi. Bu şakacı davranış, bazı memelilerde görülen oyunculuğu yansıtıyor ve hayatta kalma içgüdüsünün ötesinde karmaşık duyguları akla getiriyor.’ Kargalarla ilgili bölümde de şunlar yazıyor: ‘Kargaların uzun süreli ortaklıklar kurdukları, hatta eşleri ve yavrularıyla eğlenceli aktivitelere katıldıkları ve aile bağları duygusunu yansıttıkları biliniyor. Araştırmalar, geçmiş olaylar hakkında iletişim kurabildiklerini gösterdi; bu, genellikle insanlarla ilişkilendirilen bilişsel bir beceridir…’
*****
Herkese Bilim ve Teknoloji dergisinin 424. sayısında da konuyla ilgili bir yazı var. Bu yazıda 31 canlının gösterdiği ‘insani davranışlar’ anlatılıyor. Yazıda, güvercinlerin 60 sözcüğü ayırt edebildiklerinden, okçu balığının insan yüzlerini tanıyabildiğinden bahsediliyor…
*****
Yapılan bu araştırmalar, düşünürlerin ‘insan şöyle bir hayvandır’ şeklindeki hemen hemen tüm ifadelerini boşa çıkartıyor bence.
Ancak Gazali’nin, ‘insan tutarsız bir hayvandır’ sözü, henüz aksini iddia eden bir kanıta rastlamadığım için, belki de insanı tanımlayan en doğru cümledir. Zannediyorum tutarsızlık diğer canlılarda görülmeyen, sadece insana özgü ve insanı öteki varlıklardan ayıran yegane özellik…
