Bu hafta sizlere Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde büyük hizmetlere imza atmış Batumlu Hasan Fehmi Paşa’dan bahsedeceğim. Muhacirin Encümeni Reisliği yaptığı dönemlerde Kafkasya ve Balkan göçlerini yöneten ve şehrimizdeki bugünkü yapının oluşmasına öncülük eden önemli bir devlet adamıdır. Hakkında çokça yazılar yazılan ve devlet kademelerinin her biriminde unutulmaz hizmetleri bulunan Hasan Fehmi Paşa’yı Niyazi Ahmet’in 1937 yılında Haber gazetesinde yazdığı bir yazıyla tanıyacağız. Yazının orijinal haline dokunmadım. Aynen aldım.
“27 Sene evvel bugün 1910 yılı 16 Ağustos günü Hasan Fehmi Paşa öldü. Bu yazımızda bu zatın tercümesi halini kısaca anlatacağız.
Hasan Fehmi Paşa, Batum’a tabi Maradit kasabasında doğmuştu. İlk tahsilini orada yaptıktan sonra İstanbul’a gelerek Fransızca ve hukuk ilmi öğrenmeye başladı. İstanbul’daki tahsilini bitirdikten sonra ilk defa Babıali tercüme odasına girdi. Ve burada zekâ ve dirayetini az zamanda tanıtmaya muvaffak oldu.
Hasan Fehmi Paşa’nın Batum’un bir kasabasından gelerek muhtelif makamları nasıl terfi ederek bir mevkii sahibi olduğu enteresan olduğu kadar tarihi ehemmiyeti haiz bir mesele olduğu için burada sırası ile yazacağız.
Hukuk ilminde az zamanda mühim denecek derecede bilgi edindiğinden Hasan Fehmi, Tercüme Odasından Ticaret Mahkemesi ikinci meclis zabit kitabetine, sonra dördüncü rütbe ile yeni teşkil olunan Mezâlih-i İflâsiye komitesi azalığına, bir müddet sonra da üçüncü rütbe ile bu komitenin riyasetine tayin edildi.
Gittikçe yükselen Hasan Fehmi, bir aralık Takvim-i Vekâyi, Ceride-i Havadis gazetelerinde muharrirlik yapmaya başladı. Fakat bu onun daimi mesleği değildi. Hukukta gösterdiği liyakat kendisini gazetecilikte bırakmadı. Ticaret mahkemesi reisliğini verdiler.
Mahmut Nedim Paşa’nın sadareti zamanında hükümet mevkiinde kalmak istemeyen Hasan Fehmi, işi avukatlığa döktü. Beş altı sene bu vazifeyi büyük bir şöhret kazanarak yaptı.
Kanun-i Esasi’nin ilanında İstanbul mebusu sıfatıyla Meclis-i Mebusan başkâtipliğini yaptı. Hasan Fehmi, bu memuriyetlerden sonra Muhacirin Encümeni Reisliği, Hazine-i Hassa reisliğini daha sonra da Nafia nazırlığı vazifelerini aldı. Bu esnada Avrupa şimendiferleri inşasındaki faaliyeti münasebetiyle Avusturya devleti tarafından birinci derece bir nişan kendisine verildi.
Bütün işleri yapan ve daima takdir edilen paşa aynı zamanda kendisini bu mertebeye eriştiren hukuk mektebini ihmal etmiyordu. Telhin-i Hukuk-u Düvel adlı bir eser yazarak kendisinin yetiştiği irfan yuvasından daha birçok gençlerin yetişmesi için çalıştı. Fakat eseri jurnal edilerek toplattırıldı.
Hasan Fehmi Paşa’nın kitapları toplattırıldıktan sonra Adliye nazırlığı vazifesi yaptı. Londra fevkalade sefaretine tayin edildi. Bu vazifeden istifa ettikten sonra Nafia komisyonuna tayin edildi. Aydın, Selanik, Halep valiliklerinde bulundu. Şûrayı Devlet azalığı yaparken meşrutiyet ilan edildi. Fikirleriyle daima ileri hareketi seven Hasan Fehmi Paşa, bu esnada “İhtiyar Jöntürk” diye anılırdı.
Fakat ne de olsa ihtiyar olan faal olamıyordu. Şûrayı Devlet reisliğine de tayin edildikten sonra artık vazifesine devam edemez hale geldi. Hayatında daima dürüst iş yaparak hükümete ve millete hizmet için çalışan Hasan Fehmi Paşa, Rumeli demiryolları işinde Baron Hirş ile hâsıl olan ihtilafı halletmiş, İtalya kralının 25. yıldönümünde mensup olduğu hükümeti temsil etmiş ve suretle dış ülkelerde de kendisini tanıtmaya muvaffak olmuştu.
Tarihçi Abdurrahman Şeref onun birçok memuriyetlerini sitayişle andıktan sonra şöyle der: “Her memuriyetinde faaliyet göstermiş ve müşkülat karşısında zebun olmamıştır.”
Nafia nezaretinde bulunduğu esnada Memalik-i Osmaniye’nin ihtiyâcât-ı nâfiasına dair tanzim ve Babıali’ye takdim eylediği layiâh-ı mufassala tenbiâtı cedide mahsülü olmakla bugün bile düstûr-u hareket gibidir. Selanik valiliğinde mahut ihtilal gecesi gösterdiği metanet öyle bir hizmettir ki yalnız o hizmeti bir memurun ibkâsı namına kâfi sayılabilir.
Niyazi Ahmet, Haber Gazetesi, 16.08.1937, sayfa 5.”
